فصل‌نامه‌ی کارنما

تابستان   ۱۴۰۰

نامِ بخش ویژه‌ی شماره‌ی تابستان کارنما «بازنمایی انتزاعی» است. این درون‌مایه که ریشه در زبان‌شناسی دارد بر طبیعت غیربازنمودی مفهوم‌های ذهنی و انتزاعی تاکید‌می‌کند، و می‌تواند به ما برای درک گونه‌ای از انتزاع معاصر یاری برساند که بر مرز فرم و بازنمایی می‌ایستد. بخش زیادی از هنر مدرن به کش‌مکش میان بازنمایی و انتزاع اختصاص داشت و با استیلای نسبی انتزاع در میانه‌ی سده‌ی بیستم پایان یافت. اما این گفتار قالب از سال‌های پایانی دهه‌ی شصت میلادی به محاق رفت؛ هنگامی ‌که انتزاعِ فرمالیستی هم به پالوده‌ترین بیان‌هایش رسیده‌بود و هم در جو هنری مفهوم‌گرای چرخش دهه‌ی شصت به هفتاد چندان توانی برای درگیری با درون‌مایه‌های اجتماعی این دوره از خود نشان‌نداد. اما کثرت‌گراییِ پسامدرن راه را برای نگاه دوباره به این میراث کلاسیکِ مدرنیسم گشود.

انتزاع معاصر دیگر تنها در پیِ پالودگی فرمی و یا رسانه‌ویژگی نیست. هنر انتزاعی امروز توانسته شماری از پیچیده‌ترین مفهوم‌های جهانِ ما را صورت‌پردازی کند و بیانی پیچیده از پدیده‌های نادیدنی و اَبَرحقیقت‌های دنیای پساصنعتی ارایه‌کند. اگر داده و انتقال آن‌را بنیادِ زیست در سده‌ی بیست‌ویکم بدانیم، انتزاع می‌تواند یکی از سنجیده‌ترین شکل‌های بیان آن باشد. برای نمونه، «ابرهای داده» می‌تواند تعبیری دقیق از بازنمایی انتزاعی باشد و مجسم‌شدن این مفهوم در هنر انتزاعی امروز نمونه‌های خوبی برای اندیشیدن به گردش جنون‌آمیز داده‌ها در جهان ما در اختیار می‌گذارد. در کنار این مفهوم، گونه‌های دیگری از بیان انتزاع نیز در تاریخ مدرنیسم هست که شاید کم‌تر به آن‌ها توجه کرده‌ایم. در این شماره افزون بر واکاوی قدرت انتزاع در هنر امروز به کار هنرمندهای انتزاعی زن و تنش میان انتزاع و پیکر نیز پرداخته‌ایم.   

برای درک «بازنمایی انتزاعی»، ميلاد رستمی در چارچوب یک مقاله‌، به کار هنرمندهایی پرداخته‌است که با رسانه‌های مختلف در مرز میان پیکرنمایی و انتزاع کارمی‌کنند. رستمی در این مقاله نشان‌می‌‌دهد که بررسی ترکیب انتزاع و پیکر، نمایش‌گر سویه‌ای دیگر از شکل زیست ما در دوره‌ی پساانسان است که دیگر به‌طرزی وسواس‌آلود خود را از زمینه‌، منظره، معماری، شی‌ها، حیوان‌ها، و ماشین‌هایش جدانمی‌کند؛ بل‌که بیش‌تر سازمایه‌ای از هستی و برساخت‌های خودش می‌شود. انتزاع در معنای بستری برای ابهام و ندانستن و به‌مثابه‌ی ابزاری مناسب برای بیان دغدغه‌های اجتماعی‌‌، درون‌مایه‌ای‌ست که در مرکز توجه مهسا بیگلو قرارگرفته‌است. او در مقاله‌اش به کارهای «جولی مریتو» می‌پردازد و نشان‌می‌دهد که پرداختن‌ هنرمند به مفهوم تیرگی (اُپَسیتی) نه‌تنها در فُرم، که در درون‌مایه‌ی کار این هنرمند نیز نقشی کلیدی دارد. سام مهتشم در مقاله‌ی «انتزاع و هویت زن در هنر مدرن»، دست به بازخوانی تاریخ انتزاع از نگاه نقد فمینیستی زده‌است. مهتشم در این مقاله به واکاوی نقش هنرمندهای زن در شکل‌گیری و گسترش هنر انتزاعی در جریان مدرنیسم پرداخته و کوشیده‌است زمینه‌ی واسازیِ روایت جهان‌شمول‌نگر و مردسالار آن را فراهم‌کند.

در پرُژه‌ی هنری این شماره‌ی کارنما، «عُمر فَست» با ما هم‌کاری کرده‌است. رابطه‌ی میان دو بحران متفاوت جهان امروز، یعنی به‌خطر افتادن امر خصوصی در ابرشهرها و بحران زیست‌محیطی در دل جنگل‌ها، موضوع پرُژه‌ی عُمِر فَست برای این نسخه از «فرامتن» است. عُمر فَست متن و تصویر را در این کار با هم می‌آمیزد تا نگاهِ جست‌وجوگر خود را به گونه‌های مختلفِ دست‌درازی‌هایِ دولت بدوزد. هم‌چون شناخته‌شده‌ترین کارهایش، او در این‌جا نیز یادآوری می‌کند که نگاه شهروندهنرمند می‌تواند نگاهِ نگهبان را بپاید. فرامتن را نازنین نوروزی ویرایش‌می‌کند.

بخش نقد این شماره با مروری بر پرونده‌ی کاری «لین هرشمن لیسن» آغازمی‌شود. حسین ایالتی در مقاله‌اش به یکی از نخستین هنرمندهای مفهومی می‌پردازد که به‌رغم بیرون‌بودن از حلقه‌ی هنرمندهای این جریان، دامنه‌ای گسترده از رسانه‌های نو را به‌طرزی پیوسته به‌کار بُرد و پای تکنولُژی‌های تازه را از دهه‌ی شصت میلادی به‌مثابه‌ی رسانه‌هایی نوین به هنر گشود. او در این مقاله نشان‌می‌دهد که هرشمن سازوکار امر هویتی را با کالبد سایبرنتیک درمی‌آمیزد و از این راه، شخصی‌ترین سویه‌های تنانه و فرجنسی خود را در بستر سیاسی و اجتماعی تکنولُژی به آزمون می‌گذارد. کتایون دشت‌بازی نیز در این بخش، کارِ نقاش‌ پیکرنگاری را بررسی‌می‌کند که در طول اوج مدرنیسم به فرم‌گرایی بی‌توجه ماند و در نتیجه‌ی آن تااندازه‌ای نادیده‌گرفته‌شد. نویسنده در بررسی کار اَلیس نیل، روی‌کرد بیان‌گرانه‌ و زن‌های برهنه‌ی هنرمند را در تجربه‌ی زیسته‌ی او به مثابه‌ی زن، مادر، کنش‌گر، و هنرمند می‌بیند و نیل را نه بر زمینه‌ی موج دوم فمینیسم ‌که هنرمندی جست‌وجوگر می‌شناساند که موازی با جنبش‌ زن‌ها توانست توجه منتقدهای فمینیست را به نقاشی‌هایش جلب‌کند.

بخش از نقد به تاریخ را با مقاله‌ای از کامنوش خسروانی درباره‌ی «اَنا هلپرین»، رقصنده و طراح رقص امریکایی، آغازمی‌کنیم که می‌کوشید نقش دگرگون‌کننده‌ی رقص را در فرآیند تحول درونی و تشکیل گروه‌های انسانی وابکاود. به باور خسروانی، این هنرمند که «واپسین جست‌وجوگری‌هایش را به‌ خدمت ارتباط میان انسان‌ها، زمین، و زندگی در‌آورد، با برگشتن به خواست‌گاه‌های آیینی رقص، کوشید تا فضاهایی را برای مراقبت گروهی از زندگی بگشاید و باز نگه‌دارد». همین‌طور، نگاهی انداخته‌ایم به دست‌آوردهای ریچرد نُناس، انسان‌شناس و مجسمه‌ساز امریکایی. در ادامه‌ی این بخش، الهام سالمیان به مری بث ادِلسن، هنرمند و کنش‌گر کلیدی موج دوم جنبش فمینیسم پرداخته‌است. هنرمندی که به‌باور او، نه‌تنها پشتیبان حق زن‌های هنرمند در جهان هنر بود، بل‌که نقشی کنش‌مندانه در مبارزه در برابر تبعیض‌های فرجنسی (جنسیتی) داشت و به‌میان‌جی کندوکاو بسیار در رسانه‌های گوناگون هنری مانند کلاژ، نقاشی، طراحی، پرفُرمنس، و عکاسی، توانست ساختارهای مردسالارانه‌ی هنر و جامعه را در دهه‌ی شصت و هفتاد میلادی به چالش بکشد. فروزان نظری نیز نگاهی به کارنامه‌ی جین یانگ‌بلاد، یکی از پرنفوذ‌ترین منتقد‌ها و نظریه‌پردازهای هنر رسانه‌ای انداخته‌است که با کتاب «سینمای گسترش‌‌یافته» در سال ۱۹۷۰ نقشی پررنگ در شکل‌گیری پیوند میان هنر و ارتباطات و پیش‌بینی رشد تکنولژی در فیلم‌سازی و ویديو در جای‌گاه ابزاری برای بیان اندیشه‌های هنرمندها داشت. این بخش را با مقاله‌ای از دبیرهای کارنما درباره‌ی «کریستین بُلتانسکی» به پایان می‌بریم؛ هنرمندی که با رسانه‌هایی گوناگون دست به ساخت اینستالیشن‌هایی پرنفوذ درباره‌ی نقش تاریخ و خاطره‌ی انهدام در ذهن جمعی زد.