برای ناهید حقیقت

چادر گل‌دار (یا «گل‌گلی») یکی از شیوه‌های قدیمی پوشش در فرهنگ ایران است که دلالت‌های روشن طبقاتی و فرهنگی دارد و ناهید حقیقت یکی از نخستین هنرمندهای ایرانی بود که در کارش به موضوع چادر (حجاب) و پیچیدگی آن در فرهنگ ایرانی و نیز پیوند مفهومی آن با دربندبودن پرداخت. او در سال‌های پیش از انقلاب ۵۷ و بسیار پیش از آن‌که حتا تصور اجباری‌شدن حجاب به ذهن کسی بیاید، بر حجاب نور انداخت و آن‌را به‌پرسش گرفت.

در کاری با نام «کلید» (۱۹۷۳ میلادی) (۱۳۵۲ خورشیدی) که به‌دقت شش سال پیش از انقلاب ۵۷ آفریده‌شده‌است، هم‌نشینی سه شی با بدنی زنانه که البته چیزی جز بخشی از چهره‌اش پیدا نیست را می‌بینیم: طناب، کلید، و چادر. همه‌ی کار که با تکنیک چاپ‌دستی اچینگ اجراشده‌، تک‌فام است، به‌جز بخشی که نیم‌پیکر زنانه‌ی پیچیده در چادر را بازنمایی می‌کند. دید انتقادی حقیقت در هم‌نشین‌کردنِ طناب و چادر در جای‌گاه نماد اسارت، بازنماینده‌ی نخستین بیان‌گری‌های هنرمند ایرانی درباره‌ی یکی از عمیق‌ترین بغرنج‌های فرهنگ بومی‌اش است. اما حقیقت کورسوی امید را نیز در قالب استعاره‌ی کلید به مثابه‌ی شی‌ای با بار معنایی رهایی‌بخش در کار می‌گنجاند.

ناهید حقیقت، هنرمند نقاش، چاپ‌گر، و تصویرساز ایرانی‌ست که در سال ۱۹۴۳ م (۱۳۲۲ خ) زاده‌شد. او دانش آموخته‌ی دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران و دانشگاه نیویرک است. حقیقت که اغلب با چاپ‌های اچینگ‌اش شناخته می‌شود، یکی از نخستین هنرمندهایی‌ست که به هویت زنانه در کارهایش پرداخت. زبان روشن هنرمند نشان‌دهنده‌ی امکانی از آگاهی‌ست که در جغرافیای فرهنگی ایران ممکن است. «کلید» در کنار دیگر کارهای ناهید حقیقت که در سال‌های پیش از انقلاب در گالری «لیتو» در ایران نمایش داد و در آن‌ها هویت‌ زن مستور در حجاب را در گفت‌وگو با هویت‌های قومیتی دیگر قرار می‌دهد و بر طیفی از هم‌پوشانی‌ها نور می اندازد، به سبب ویژگی تاریخی یگانه‌اش در غیاب فشارهای مبتنی بر «نزاکت» سیاسی برای درک وضعیت بغرنج زن امروز در خاورمیانه بسیار راه‌گشاست.

می‌دانیم که حجاب و نوع ویژه‌‌ی آن که با صفت «برتر» در ایران پساانقلاب شناخته‌می‌شود، شیوه‌ای ویژه از حجاب است که اغلب با چادری سیاه بازنمایی می‌شود که روی مقنعه‌ای آن هم اغلب تیره‌رنگ قرارمی‌گیرد. این در حالی‌ست که حجاب سنتی که به‌ویژه در سال های پیش از انقلاب در شهرها به چشم می‌خورْد، دربرگیرنده‌ی شیوه‌هایی بسیار متنوع‌تر از چادر سیاه بود؛ به‌تقریب هرگز مقنعه‌ای در کار نبود، و آن چادر که در بسیاری از نمونه‌ها گل‌دار و رنگی بود با دست نگاه‌داشته‌می‌شد؛ کنشی که «روگرفتن» نام داشت. زنِ روگرفته‌ی کارِ حقیقت در کنارِ تاریخ اجرای کار، خبر از نگاه انتقادی هنرمند به سرشت حجاب سنتی در غیابِ نسبیِ گفتارهای سیاسی‌شده‌ی پس از ۱۳۵۷ پیرامون این مفهوم می‌دهد. کار حقیقت از آن‌رو به‌طرزی دلهره‌آور پیش‌گویانه است که در حکومت اسلامی، چادر و طناب در مراسم اعدام زن‌ها، به‌واقع با یک‌دیگر هم‌نشین شدند.

ناهید حقیقت در گفت‌وگویی منتشرنشده با «کارنما» در سال ۲۰۱۸ م (۱۳۹۷ خ)، پیرامون توجه بسیار زودهنگام‌اش به نمادی دینی چون حجاب به این نکته اشاره‌می‌کند که موضوع در آن زمان بسیار «مغشوش‌کننده» بود: «کارهای اچینگِ زن‌ها ربطی به مذهب نداشت، برای این‌که مادربزرگ من هم چادر سرمی‌کرد. یهودی‌های ایران همه چادر سرمی‌کردند، خاله‌هایم همه چادرسرمی‌کردند یا اقلا با روسری بیرون می‌رفتند. به‌هرحال، یهودی‌ها و مسلمان‌ها از هم جدا نبودند، از نظر فرهنگی یکی بودند». وضعیت «مغشوش‌کننده»‌ی مورد اشاره‌ی حقیقت، پس از ۱۹۷۹ م (۱۳۵۷ خ) به یونیفُرم‌کردن اجباری نیمی از جامعه منجرشد، اما پرانتزی که حقیقت می‌گشاید، پیش از نزاع‌ کنونی، بر خودِ حجاب، پافشاری و بنیان‌هایش را بحرانی می‌کند. حقیقت در این گفت‌آورد نشان‌می‌دهد که گواه محدودیت‌هایی فرهنگی بود که باید صرف‌نظر از دلالت دینی آن‌ها مورد توجه قراربگیرند؛ نکته‌ای که اغلب از نظر نظریه‌‌های فروکاهنده و زمختِ اندیش‌گرهای پسااستعماری دورمی‌ماند.